در طول تاریخ، سازمانها جهت كمك به پشتیبانی و توسعه اعضای خود، در انواع مختلف خوشهها مانند اصناف، جوامع، انجمنها، شبكهها و... گروهبندی میشدند. با این حال، از زمان تولد «اقتصاد دانشی»، بر دانش توسعه یافته و كاربردی سازمان تاکید بیشتری شده است.
«خوشه دانش» به گروهی نسبت داده میشود كه نتیجه همکاری آنان، نوآوری و انتشار دانش جدید است.
به عبارت دیگر افراد، تیمها و سازمانها همکاری مشترک داشته و
خوشههای دانش جدیدی را ایجاد میکنند. افراد متخصص در یک حوزه، شرکتها و سازمانهای همکار در یک صنعت، با ایجاد خوشه یا گروه دانشی به تبادل تجارب و خلق دانش جدید در حوزه خود میپردازند.
طبق نظریه مایكل پورتر: «خوشهها حجم وسیعی از مهارت، اطلاعات، روابط و زيرساختها را در یك زمینه خاص ارائه میكنند. در واقع، خوشهها ابزاری مؤثر برای
مديريت دانش به شمار میروند.
خوشههای جغرافیایی متشكل از افراد، شركتها و نهادها، مكانیزم قدرتمندی برای افزایش و انتقال دانش فردی با سرعت زیاد هستند. وقتی عناصر یك شبكه یادگیری در یك مكان متمركزند، تسهیم دانش، مهارتها، تخصص و تجربه بسیار آسانتر است.
ابزارهای مدیریت دانش برای تعیین و شناسایی داراییهای محلی كه یك خوشه را میسازند، نیز استفاده میشوند. این ابزارهای سازمانی حتی میتوانند یك گام جلوتر رفته و به ایجاد خوشه كمك كنند.
برای ایجاد یك خوشه موفق حتماً به مكانیزم تسهیم اطلاعات نیاز است. وجود چنین مكانیزمی برای ایجاد مجموعهای از بنگاههای اقتصادی و نهادهای پشتیبان بسیار حیاتی و مهم است. این مجموعهها اغلب برای خلق یك شبكه انعطافپذیر محلی تولید، تلاش میكنند. شبكهها علاوه بر دانش هسته تولیدی و صنعتی، خدمات نوسازی و پشتیبانی فنی بازاریابی، آموزش و طراحی محصول و ... را نیز بر عهده دارند.
ایجاد چنین مجموعههای محلی، نمونهای از پیادهسازی یك استراتژی موفق توسعه اقتصادی بر پایه مدیریت دانش است. باید توجه داشت مكانیزم ایجاد ارتباطات و
تسهیم دانش بخش مهمی از ایجاد سرمایه اجتماعی برای توسعه اقتصادی است. با ایجاد سرمایه اجتماعی، این فعالیتهای سازمانی به ثبات اقتصادی یك محل خاص خواهد انجامید. اگر شركت در ایجاد شبكهای پویا از ارتباط محلی، مهارتها و دانش ضمنی موفق باشد و نهادهای آموزشی و فراهمكننده اطلاعات در خوشه به خوبی از عهده كار خود كه همان خلق دانش و انتشار آن در سطح خوشه است برآیند؛ شركت رغبت چندانی به ترك خوشه و فعالیت در خارج از آن نخواهد داشت».
چرا از ابزار خوشه دانش استفاده كنیم؟
یکی از استراتژیهای توسعه اقتصادی که در خلال سالهای اخیر توجه زیادی به آن شده، توسعه از طریق خوشههای صنعتی است. به دلیل توجه روزافزون به دانش ضمنی و یکپارچگی آن با مفاهیم توسعه، در بحث خوشههای صنعتی نیز میتوان به مدیریت دانش و کاربردهای آن پرداخت.
استفاده از خوشههای دانش برای شركتهای كوچك و متوسط به دلیل دسترسی به شبكههای دانش جدید اهمیت ویژهای دارد. شركتهای كوچك و متوسط از طریق خوشه دانش با یکدیگر همکاری کرده، یاد میگیرند، دانش و تجارب را در حوزههای غیررقابتی تسهیم کنند و به خلق دانش بپردازند.
اغلب خدمات و محصولات شركتهای كوچك و متوسط دارای قیمت رقابتی بوده و قادر به پاسخگویی و عکسالعمل بسیار سریعتر نسبت به سازمانهای بزرگتر هستند. سازمانهای بسیار بزرگ نیز از خوشههای دانش مشترك به منظور تولید محصولات و خدماتی كه تولید آنها به تنهایی غیرممكن است، استفاده میکنند. نمونه بارز این موضوع تشکیل خوشه دانش مشترك در صنعت هوافضا به منظور ساخت ایرباس جدید 380 میباشد.
خوشههای دانش، توسعه منطقهای را تحریك میكنند؛ به عنوان مثال، مركز پیشرفت علم و صنعت ژاپن (NOASTEC)، بر اهمیت استراتژیك خوشههای دانش تأكید کرده و آنها را به عنوان شبكههای انسانی در نظر میگیرد. این عمل باعث ایجاد واكنش زنجیرهای از نوآوری فنی شده و در نهایت، منجر به ایجاد صنایع جدید میشود. با گسترش مناطقی كه این نوع سیستم را دارا هستند، امكان دستیابی به نوآوری فنی در سطح جهانی میسر میشود.
یك كنسرسیوم محلی متشكل از 40 شركت كوچك پولیش فلز در روستاهای ژاپن به نام سندیكای میجاكیا، نمونهای دیگر از خوشه دانش به شمار میرود. در گذشته فعالیت این شرکتها در حوزه تولید كارد و چنگال فلزی بود، اما این صنعت در دو دهه گذشته با كاهش تولید مواجه شد. مدیران شركتها، همراه با نمایندگانی از اتاق بازرگانی و صنایع، در آغاز برای پیدا كردن راهکارهایی برای احیای ساختار صنعت، بحث و تبادل نظر كردند. سپس آنها دریافتند که مهارتهای اصلی و دانش آنها، ساخت كارد و چنگال نیست؛ بلكه مهارت و دانش فنی پولیش هر محصولی است. بنابراین شرکتهای کوچک برای بازاریابی توانمندیهای خود در زمینه صیقل و پولیش، خوشه دانش تشكیل دادند. نتیجه این همکاری مشترک، دریافت سفارشات سنگین از صنایع مختلف بود. به طوریکه در سه سال حدود 150 میلیون ین سفارش دریافت شد.
از طرفی دیگر، صنعت تضعیف شده آنها از طریق تسهیم و بهبود دانش و مهارتهای اصلی حیات مجدد یافت. در حال حاضر شركتهای كوچك و متوسط از طریق تشكیل خوشه دانش رقابتی، با سازمانهای بزرگتر رقابت کرده و فرصت بیشتری برای پیوستن به زنجیره ارزش خوشه دانش مشترك بزرگ منطقهای و بینالمللی را دارند. بنابراین، خوشههای دانش به عنوان مدل جدید قرن 21 برای سازمانهای دانشمحور و رقابتی در نظر گرفته میشوند.
نحوه استفاده از خوشه دانش
مرحله 1: در ابتدا از خوشههای دانش موجود در صنعت مدنظر مطلع شده و به آنها بپیوندید. با دانشگاههای محلی خود برای بررسی وجود خوشه دانش تماس بگیرید. در صورت نبود، به فكر تشكیل یك خوشه دانش جدید باشید.
مرحله2: برای شركت در تسهیم دانش مبتنی بر وب، امکانات و شرایط كافی را به دست آورید. توسعه توانمندیهای لازم برای دانش شخصی و تیمی موثر را در نظر بگیرید.
مرحله3: در خوشه دانش فعال باشید. ایجاد روابط مبتنی بر اعتماد با دیگر شرکتهای همکار برای خوشههای دانش موفق ضروری است.
مرحله4: خوشههای دانش را به عنوان یك منبع كلیدی استراتژیك و ابزار رقابتی در داخل استراتژی كسبو كار در نظر بگیرید.